Wybrane problemy pojawiające się u dzieci na etapie edukacji przedszkolnej

O okresie między trzecim, a siódmym rokiem życia dziecka mówimy jako o wieku przedszkolnym, czyli czasie, kiedy większość dzieci uczęszcza do placówki przedszkolnej. Wiadomo, że rozwój dziecka, przebiega u każdego nieco inaczej, jest indywidualny dla danej jednostki, jednak podane ramy psychologii rozwojowej pozwalają nam na stwierdzenie, w którym momencie pewne zachowania mogą zacząć nas niepokoić, a co możemy uznać za normę rozwojową. Podążając za Lidią Marszałek możemy zauważyć, że „cechą rozwoju dziecka jest występowanie każdej następnej fazy rozwoju w ścisłym związku za okresem poprzedzającym, zatem wyposażenie intelektualne, ruchowe, emocjonalne i społeczne dziecka przedszkolnego zależne jest od jego wcześniejszego poziomu rozwoju, osiągniętego w wieku poniemowlęcym” . Z pewnością brak harmonijności rozwoju jest bardzo ważnym sygnałem ostrzegawczym dla Rodziców i wychowawców pracujących z dzieckiem w przedszkolu. Drodzy Rodzice, pamiętajcie, że nauczyciele minimum dwa razy w roku powinni dokonywać szczegółowej obserwacji dzieci, które należy omówić z rodzicem. Takie obserwacje są bardzo pomocne w wychwytywaniu problemów u podopiecznych. Pedagog jednak obserwuje dziecko ciągle, w swojej codziennej pracy, podczas zabaw tematycznych, ruchowych, samoobsługi, zajęć plastycznych i relacji społecznych. Każdy z tych obszarów po dokonaniu wnikliwej analizy pozwala na wychwycenie nieprawidłowości rozwojowych, a także sytuacji, na które należy zwrócić szczególną uwagę u dziecka. Jeśli zauważyli Państwo coś, co Was zaniepokoiło lub otrzymali Państwo taki sygnał z przedszkola, zgłoście się do specjalisty. Jest to bowiem najlepszy czas na szybkie działanie, które pozwoli Waszym dzieciom jak najszybciej nadgonić braki i usprawnić dane obszary przed podjęciem obowiązku szkolnego.

Zatem z jakimi problemami możemy się zetknąć u naszych dzieci? Poniżej prezentujemy obszary, na które warto zwrócić uwagę i w razie wystąpienia trudności zwrócić się do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej.

U dzieci w wieku przedszkolnym często spotykamy się z zaburzeniami percepcji wzrokowej i słuchowej. Pierwsza z nich „jest zdolnością rozpoznawania i różnicowania bodźców wzrokowych, a także ich rozumienia i interpretowania zgodnie z posiadanym doświadczeniem” . Mimo, iż spostrzeganie wzrokowe rozwija się od urodzenia, to właśnie w okresie przedszkolnym jest ono najważniejsze. Dla jego prawidłowego rozwoju istotna jest samodzielna zabawa dziecka, różnego rodzaju aktywność, która pozwoli na nabywanie nowych umiejętności w tym zakresie . Dzięki prawidłowemu rozwojowi percepcji wzrokowej dziecko, może odpowiednio interpretować poprzez doświadczenie czy obserwację, jest także bardzo istotna dla prawidłowego przebiegu procesów poznawczych . Jedną z przyczyn zaburzeń analizatora wzrokowego są wady w budowie gałki ocznej, które zwykle można z powodzeniem korygować okularami korekcyjnymi. Przyczyn może być jednak więcej i niezwykle ważne jest znalezienie tej właściwej, aby jak najwcześniej pomóc dziecku, najlepiej zanim wkroczy w okres czytania i pisania. Czasem przyczyną problemów w tym zakresie są także anomalie związane ze zmianami w obszarze struktur mózgu odpowiedzialnych za widzenie. Możemy wówczas mieć do czynienia z agnozją, problemami w określeniu położenia przedmiotu w przestrzeni, trudnością w zakresie orientacji własnego ciała, analizą i syntezą wyrazów, zniekształcaniu obrazów . Odpowiednia obserwacja i diagnoza są kluczem do wprowadzenia trafnej terapii i doskonaleniu percepcji wzrokowej.

Zaburzenia percepcji słuchowej pojawiają się u dzieci równie często. Jego rozwój „uwarunkowany jest dojrzewaniem układu nerwowego oraz stymulacją dźwiękową” . W okresie przedszkolnym przed dzieckiem stawiane są nowe wyzwania, takie jak chociażby uważne słuchanie, zapamiętywanie, rozumienie czytanego tekstu . W tym czasie u dzieci rozwija się także słuch muzyczny, przedszkolaki bardzo lubią muzykę, większość z nich chętnie śpiewa i słucha piosenek, grają na prostych instrumentach . Jest to także moment, kiedy u dzieci „rozwija się pamięć słuchowa, czyli umiejętność powtarzania różnych dźwięków i układów rytmicznych, zatrzymywania w pamięci zdań i poleceń” . U dzieci w wieku przedszkolnym „zaburzenia słuchu występują pod postacią mikrozaburzeń percepcji słuchowej” . Możemy spotkać się również z niedosłuchem w związku z uszkodzeniami nerwu lub receptora słuchowego, a także w wyniku uszkodzeń na poziomie korowym. W zależności od przyczyny konieczna będzie inna terapia dla takiego dziecka. Obecnie dość często logopedzi wykonują badania słuchu fonematycznego. Słuch fonematyczny w dużej mierze odpowiada za osiągnięcie przez dziecko prawidłowej wymowy, a także umiejętności czytania i pisania .

Jednym z bardzo często występujących problemów są wady wymowy i inne problemy natury logopedycznej. Lidia Marszałek uważa, że „mowa służy porozumiewaniu się za pomocą symboli dźwiękowych, przekazywaniu informacji o zjawiskach, klasach przedmiotów oraz ustosunkowania poszczególnych elementów, a proces ten jest właściwy tylko dla człowieka” . W wieku przedszkolnym rozwój mowy jest najbardziej zauważalny. Przyjmuje się, że prawidłowo rozwijający się trzylatek powinien już mówić i konstruować zdania. „W okresie przedszkolnym dobiega końca proces kształtowania się systemu językowego w podstawowym wymiarze, a rozumienie mowy jest coraz lepsze” . Jednak coraz częściej u dzieci spotykamy się z dyslalią, czyli wadami wymowy. Możemy tu określić takie zaburzenia jak: rotacyzm, gammacym, sygmatyzm, kappacyzm czy wymowę bezdźwięczną . Dzieci z wadami wymowy zwykle mają problemy z czytaniem i pisaniem, a także z budowaniem wypowiedzi ustnych. Na problemy z artykulacją są narażone dzieci z zaburzeniami, czy też wcześniaki, jednak coraz częściej pojawiają się one u dzieci z pozoru prawidłowo się rozwijających. Przyczyny takiego stanu rzeczy są różne, mogą wynikać ze środowiska, mieć podłoże społeczne, a także być spowodowane błędami żywieniowymi. Obecnie dzieci częściej siedzą przed telewizorem lub tabletem, niż z rodzicami, coraz rzadziej czyta im się także książki, mało rozmawia. Nietrudno jest również spotkać na ulicy trzylatka karmionego butelką, czy czterolatka ze smoczkiem.Możemy wyróżnić następujące objawy nieprawidłowego rozwoju mowy:

"trudności w rozumieniu mowy,
niski stopień aktywności werbalnej,
ubogi zasób słów,
upraszczanie i skracanie wyrazów,
bardzo zaburzona artykulacja, utrudniająca lub uniemożliwiająca zrozumienie mowy dziecka,
późne wykształcenie się mowy zdaniowej,
wykorzystywanie tylko niektórych części mowy przy budowaniu zdań,
wypowiedzi niegramatyczne,
trudności w opowiadaniu i budowaniu dłuższych wypowiedzi,
trudność w rozumieniu złożonych poleceń i rozwiązywaniu problemów na materiale werbalnym,
niepłynność mowy”

U dzieci w wieku przedszkolnym obserwuje się także: opóźnienia w rozwoju mowy, jąkanie, mutyzm, mutyzm wybiórczy, czy afazję. Z mutyzmem wybiórczym spotykamy się coraz częściej, co może wynikać z umiejętności odróżnienia go od zwykłej nieśmiałości u dziecka. W takiej sytuacji, mamy do czynienia z dzieckiem, które pomimo posiadanej umiejętności mówienia, nie robi tego. Może to dotyczyć miejsca, sytuacji lub konkretnej osoby, a wywołuje to paraliżujący lęk, na co osoba dotknięta mutyzmem wybiórczym nie ma żadnego wpływu . Praca z dzieckiem dotkniętym mutyzmem wybiórczym jest bardzo długa i intensywna, najczęściej logopeda łączy siły z psychologiem. Niewątpliwie trafna, ale i wcześnie postawiona diagnoza przyczyn zaburzeń mowy jest niezbędna do opracowania skutecznej terapii, dzięki której możliwe jest zmniejszenie lub całkowite wyeliminowanie problemów z jakimi boryka się dziecko .

Kolejnym aspektem w jakim możemy zaobserwować trudności u przedszkolaków jest duża i mała motoryka. W wieku przedszkolnym dzieci doskonalą sprawność motoryczną, nabywają nowych umiejętności. „Okres pomiędzy trzecim, a szóstym rokiem życia bywa nazywany złotym wiekiem motoryczności tak ze względu na wszechstronność, jak i tempo rozwoju” . Dzieci uwielbiają ruch, często skaczą, biegają, chętnie biorą udział w aktywnościach tego typu, chętnie ze sobą rywalizują. U przedszkolaków możemy zaobserwować zdecydowaną poprawę wcześniej nabytych umiejętności, a także rozwój siły, równowagi czy zwinności . Brak rozwoju tych elementów powinien wzbudzić naszą czujność. Rozwój ruchowy u dziecka jest niezwykle istotny, ponieważ stanowi integralny element procesów poznawczych, a także wpływa na samopoczucie dziecka, oraz relacje ze środowiskiem rówieśniczym – czyli związany jest także z rozwojem społecznym i emocjonalnym . Deficyty w rozwoju dużej motoryki mogą być całościowe lub fragmentaryczne, związane z późniejszym opanowaniem tylko konkretnych umiejętności. Takie opóźnienia nazywa się niezgrabnością lub niezręcznością ruchową. Charakterystyczne dla niezręczności ruchowej jest brak precyzji ruchów, mniejsza płynność, szybkość, niepewność podczas wspinania się lub schodzenia ze schodów, drabinek, problemy z chwytaniem i rzucaniem piłką, trudność w opanowaniu jazdy na rowerze, problemu z równowagą . Wpływ na problemy w sferze dużej motoryki mogą mieć także wady postawy takie jak koślawość kolan, płaskostopie czy wady kręgosłupa. Odpowiednio dobrana terapia, skierowanie na gimnastykę korekcyjną, ćwiczenia sprawnościowe na jak najwcześniejszym etapie pomoże wyrównać braki i wspomoże prawidłowy rozwój dziecka. Zdarza się także, że problemy motoryczne u dziecka wynikają z poważnych chorób, uszkodzeń lub zaburzeń centralnego układu nerwowego, wówczas pomocy powinien w pierwszej kolejności udzielić przede wszystkim specjalista, lekarz, fizjoterapeuta . Halina Spionek zauważa, że „w wielu przypadkach jednak rozwój ruchowy dziecka odbiega od norm, mimo że neurologicznie nie można ustalić wyraźnych uszkodzeń w zakresie jego układu nerwowego. Dzieci te zarówno przez lekarzy, jak i pedagogów – traktowane są jako zdrowe” . Spionek nazywa to mikro-objawami, które dzieli na cztery grupy:

zmniejszenie sprawności funkcjonalnej w ramach poszczególnych ruchów;
anomalie w koordynacji ruchowej i melodii kinetycznej;
zmniejszenie precyzji ruchów docelowych przy jednoczesnym zwiększeniu napędu psychoruchowego;
zaburzenia koordynacji wzrokowo-ruchowej.

Niemniejsze problemy obserwujemy w rozwoju manualnym i grafomotorycznym, czyli motoryki małej u dzieci w wieku przedszkolnym. Motoryka mała we współczesnym świecie bardzo cierpi. Dzieci kolorują na tabletach i smartfonach, rzadko dostają do ręki nożyczki. W związku z tym nietrudno zauważyć, że „dzieci, którym brakuje właściwie dobranych bodźców stymulujących rozwój sprawności rąk, narażone są na trudności w obszarze funkcjonowania manualnego” . Nauczyciele i terapeuci mają pełne ręce roboty. Terapia ręki stosowana jest jako zajęcia ogólnorozwojowe w poradniach i przedszkolach, ponieważ u większości dzieci jest wręcz niezbędna. U przedszkolaków oceny jego sprawności w dziedzinie małej motoryki można łatwo zaobserwować podczas czynności samoobsługowych oraz wykonywaniu wszelkiego rodzaju prac plastyczno-technicznych. W czasie obserwacji patrzymy na prawidłowość chwytu, docisku, umiejętności posługiwania się przyborami czy sztućcami, a także ogólnej sprawności aparatu chwytnego i manipulacji. Najczęściej to właśnie Rodzice jako pierwsi widzą pewne niepokojące sygnały i występujące trudności. Pamiętajmy, że wszystko to może być zupełnie normalne, jednak warto sprawdzić bo być może nasza uważność sprawi, że nasze dziecko uniknie pogłębiania się problemów w tym zakresie. Najważniejszy jest brak paniki – tylko działanie. Podobnie jak przy motoryce dużej i tutaj, w przypadku zauważonych zaburzeń, które nie są spowodowane trudnościami natury somatycznej czy neurologicznej, mówimy o niezręczności, tym razem manualnej. Jej objawami może być niechęć dziecka do rysowania, klejenia, wycinania, trudności w samoobsłudze, opóźniony rozwój praksji, występowanie synkinezji . Zważywszy na fakt, iż problemy w zakresie małej motoryki mogą powodować u dziecka frustracje oraz obniżenia poczucia własnej wartości, a także przyszłe problemy szkolne, umiejętne prowadzenie terapii jest kluczowe, a biorąc pod uwagę dostępność materiałów może być bardzo atrakcyjne. Małgorzata Brodacka uważa, że „elementy terapii ręki mogą urozmaicać codzienne zajęcia przedszkolne, bez gruntownej ich reorganizacji” . Można zatem w placówce organizować tego typu zajęcia manualne podczas codziennych zajęć plastycznych, technicznych, konstrukcyjnych czy manipulacyjnych, odpowiednio dostosowując program, zmieniając nieco jego strukturę, wprowadzając inne zadania. Zdarza się jednak, że terapia musi być bardziej intensywna, wówczas zajęcia te, których celem jest „usprawnianie motoryki małej, stymulowanie precyzyjnych ruchów dłoni i palców, a także dostarczanie zróżnicowanych wrażeń dotykowych, które przyczyniają się do rozwoju stereognozji” powinny być prowadzone także w ramach terapii indywidualnej.

Często spotykanym problemem u dzieci w wieku przedszkolnym są także zaburzenia orientacji w przestrzeni i lateralizacji. Dzieci badają otaczającą ich przestrzeń polisensorycznie, dzięki czemu poznają zależności jakie w niej występują. Orientacja w przestrzeni jest również bardzo istotna dla edukacji matematycznej dziecka, jako warunek prawidłowego funkcjonowania dziecka w otaczającym go świecie . Najprościej mówiąc „orientacja przestrzenna to zdolność do rozumienia i określania stosunków przestrzennych pomiędzy poszczególnymi obiektami, czyli stopniowe dojrzewanie wyobraźni przestrzennej” . Orientacja w przestrzeni łączy się nierozerwalnie z lateralizacją, czyli dominacji jednej ze stron ciała. Wyróżniamy lateralizację jednorodną, czyli lewo lub prawostronną, oraz niejednorodną, wśród której możemy wyodrębnić skrzyżowaną i nieustaloną. W przypadku stronności skrzyżowanej mamy do czynienia z czynnościową przewagą narządów zmysłu i ruchu po dwóch stronach ciała, natomiast przy nieustalonej dziecko używa obydwu rąk, jednak ze słabym rezultatem. Lateralizacja niejednorodna czasem jest objawem zaburzeń w tej sferze, która w przyszłości może powodować trudności u dziecka w nauce, zwłaszcza jeśli towarzyszą jej inne niepokojące symptomy takie jak: trudności motoryczne, zaburzenia percepcji wzrokowej, emocji czy wspomnianej wcześniej orientacji w przestrzeni . W przypadku zauważonych trudności w przytoczonych sferach dziecko powinno zostać przebadane przez psychologa w celu ustalenia lateralizacji i pokierowaniu na odpowiednią terapię. Podstawowego badania lateralizacji można dokonać przez obserwację dziecka przez rodzica, podczas codziennych czynności, aranżowanych do zbadania konkretnego narządu, ważne jest, żeby były one spontaniczne, a dziecko nie było poinformowane o diagnostyce .

U dzieci w wieku przedszkolnym coraz częściej obserwuje się trudności w sferze emocjonalno-społecznej. Zwraca się uwagę na dzieci reagujące niejednokrotnie nieadekwatnym zachowaniem w stosunku do zastanego bodźca lub sytuacji, na dzieci, które nie potrafią wchodzić w prawidłowe relacje społeczne lub w ogóle do nich nie dążą, na dzieci agresywne, nadpobudliwe czy z niską koncentracją uwagi. Należy jednak pamiętać zanim wyciągnie się pochopne wnioski, że dzieci w wieku przedszkolnym bardzo silnie przeżywają pewne emocje takie jak gniew, zazdrość, strach, radość czy zadowolenie na różnych etapach swojego przedszkolnego życia. Z czasem dopiero uczą się kontrolować te stany emocjonalne. Pojawiają się także uczucia społeczne, estetyczne, moralność . W okresie przedszkolnym dziecko uczy się funkcjonowania w społeczeństwie, dzięki czemu łatwiej przyswaja podstawowe zasady, poznaje role społeczne. U przedszkolaków zaburzenia w sferze społeczno-emocjonalnej zwykle się ze sobą łączą. Może pojawić się niedojrzałość emocjonalna, zahamowanie emocjonalne, czy nadpobudliwość psychoruchowa. Ich przyczyny zwykle nie są jednoznaczne. Mogą wynikać z zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego, niewłaściwych wzorców i relacji, wychowania, czy oddziaływań środowiska. Wnikliwa obserwacja dziecka podczas codziennych zabaw i zajęć może nakierować pedagoga na pojawiające się problemy i odpowiednią reakcję. Istotne jest jednak wzięcie pod uwagę wielu czynników składających się na zachowanie dziecka, czas trwania, nasilenia i częstotliwości . Niewątpliwie istotnym problemem natury społeczno-emocjonalnej jest agresja wśród dzieci. Bicie, kopanie, gryzienie, popychanie spędzają sen z powiek wychowawcom i rodzicom, zarówno agresora jak i dziecka, które zostanie przez niego zaatakowane. W tym przypadku należy pamiętać, że „agresja jest zazwyczaj tylko zewnętrznym przejawem poważnych problemów dziecka: nerwicy lękowej, poczucia odrzucenia i niskiej wartości, frustracji potrzeby kontaktu społecznego, zahamowania lub nadpobudliwości psychoruchowej, poczucia zagubienia, braku bezpieczeństwa i niezaspokojenia potrzeby miłości, permanentnego poczucia winy i braku nadziei” . Przyczyn tego stanu rzeczy może być wiele, należy jednak pamiętać, że działać trzeba natychmiast. Wprowadzenie jasnych zasad i konsekwencji jest istotnym elementem, jednak trzeba także pamiętać o dotarciu do sedna problemu. Zdarza się także, że pojawia się u dzieci autoagresja, która traktowana jest już jako zaburzenie i powinna zawsze być skonsultowana z psychologiem, który wdroży odpowiednią terapię .

Zaburzenia integracji sensorycznej (SI) obejmują szereg problemów związanych z przetwarzaniem zmysłowym. Linda A. Reddy uważa, że „dzieci dotknięte tego rodzaju zaburzeniami napotykają trudności z organizowaniem komunikatów sensorycznych lub bodźców płynących do mózgu, takich jak bodźce wzrokowe, dotykowe, smakowe, dźwiękowe i ruchowe (…) Dzieci te mogą także borykać się z problemami z używaniem informacji płynących ze zmysłów w planowaniu i realizacji działań (…) W rezultacie mogą one doświadczać trudności w interakcjach społecznych, deficytów w zakresie umiejętności planowania motorycznego oraz trudnością z koncentracją…” . Z definicji tej wynika, że nieprawidłowości w przetwarzaniu sensorycznym mogą powodować szereg problemów w życiu dziecka. Pokierowanie na odpowiednią terapię, do doświadczonego terapeuty SI, pomoże uporać się z przynajmniej częścią trudności, co ułatwi dziecku dalsze funkcjonowanie. Dzięki niej dziecku łatwiej będzie przetwarzać bodźce zmysłowe, pomoże w łatwiejszym nawiązywaniu relacji społecznych, poprawi samopoczucie dziecka i wiarę we własne siły .

Drodzy Rodzice, tym artykułem chcemy wskazać Wam drogę i otworzyć możliwości. Warto działać jak najszybciej. Psycholodzy, logopedzi, pedagodzy i terapeuci Integracji Sensorycznej po omówieniu Waszych niepokojów związanych z problemami w funkcjonowaniu u dzieci wdrożą odpowiednią terapię, dadzą zalecenia i wesprą Państwa, dając dzieciom możliwość wejścia w życie szkolne z jak najlepszym przygotowaniem.

Literatura:
L. Marszałek, Wiek przedszkolny rozwój i zaburzenia, s. 34. K. Skarbek, I. Wrońska, Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym, s. 63. Por. K. Skarbek, I. Wrońska, Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym, s. 64. Por. L. Marszałek, Wiek przedszkolny rozwój i zaburzenia, s. 84. Por. Tamże, s. 84-85. J. Cieszyńska, M. Korendo, Wczesna interwencja terapeutyczna, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2017, s. 121. Por. Tamże, s. 149. Por. K. Skarbek, I. Wrońska, Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym, s. 88. Tamże. L. Marszałek, B. Moraczewska, Trudności rozwojowe wieku przedszkolnego. Istota diagnoza terapia, Wydawnictwo Uczelniane Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, Koszalin 2009, s. 11. Por. L. Marszałek, Wiek przedszkolny rozwój i zaburzenia, s. 110-111. Tamże, s. 119. K. Skarbek, I. Wrońska, Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym, s. 103. Por. K. Gruber, A. Darowska, Rodzaje zaburzeń artykulacji, w: E. Skorek (red.), Terapia pedagogiczna, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2005, T. 1, s. 73. K. Skarbek, I. Wrońska, Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym, s. 107-108. Por. A. Wentrych, Zanim wkroczy specjalista…, CEBP, Kraków 2016, s. 57. Por. L. Marszałek, Wiek przedszkolny rozwój i zaburzenia, s. 139. Por. Tamże, s. 130-131. M. Brodacka, Elementy terapii ręki w przedszkolu, w: Z. Palak, M. Wójcik (red.), Terapia pedagogiczna dzieci ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi. Nowe oblicza terapii w pedagogice specjalnej, UMSC, Lublin 2016, s. 152. Por. K. Skarbek, I. Wrońska, Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym, s. 55. M. Brodacka, Elementy terapii ręki w przedszkolu, w: Z. Palak, M. Wójcik (red.), Terapia pedagogiczna dzieci ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi. Nowe oblicza terapii w pedagogice specjalnej, s. 155. Tamże Por. L. Marszałek, Wiek przedszkolny rozwój i zaburzenia, s. 66-67 K. Skarbek, I. Wrońska, Diagnoza i wspomaganie rozwoju psychoruchowego dziecka w wieku przedszkolnym, s. 77. Por. L. Marszałek, Wiek przedszkolny rozwój i zaburzenia, s. 72-75. L. Marszałek, Wiek przedszkolny rozwój i zaburzenia, s. 221-222. Por. Tamże, s. 227. L. A. Reddy, Rozwijanie umiejętności społecznych dziecka, PWN, Warszawa 2015, s. 28. Por. C. S. Kranowitz, Nie-zgrane dziecko, zaburzenia przetwarzania sensorycznego – diagnoza i postępowanie, Harmonia, Gdańsk 2012, s. 62.